Concessieaanvraag door J. Urbig & Co voor een spoorlijn tussen Dendermonde en Sint Niklaas via Hamme en Waasmunster conform de bijgevoegde plannen en beschrijvingen uit te voeren in 3 fases.

CARTE DE CHEMIN DE FER PROJETE DE TERMONDE A ST NICOLAS PAR HAMME ET WAESMUNSTER

Demande en concession par J.URBIG à Anvers le 19 mars 1855

STEMPELSTUDIE SPOOR EN TELEGRAAF VAN DE
PRIVATE LIJN 'TERMONDE À SAINT‑NICOLAS'
(1876-1907 en de overgangsperiode tot 1914)

Door Roland Gevaert

'COMPAGNIE DU CHEMIN DE FER DE TERMONDE À SAINT-NICOLAS'

In 1868 machtigde het Parlement de toenmalige Regering om een concessie te verlenen voor de aanleg van een spoorweg tussen Dendermonde en Sint Niklaas en in 1870 werd de concessie toegekend aan Léon De Bruyn, de toenmalige burgemeester van Dendermonde. In 1873 werd de maatschappij Societé Anonyme du Chemin de fer de Termonde à Saint-Nicolas opgericht, waarbij Léon De Bruyn uiteraard ook in de beheerraad zetelde.

Tussen de Staat en de Compagnie du Chemin de fer de Dendre-et-Waes, die o.a. de verbinding verzekerde tussen Aalst en Dendermonde, werd een overeenkomst gesloten voor het gemeenschappelijk gebruik van de lijn tot voorbij het station van Grembergen. Omdat de lijn Antwerpen-Gent toen nog een smalspoorlijn was, sloot de lijn Sint Niklaas niet aan op de sporen van het bestaande en huidige station van Sint Niklaas. De spoorlijn Termonde à Saint-Nicolas eindigde daarom aan het Westerplein in het kopstation van deze lijn en werd in de volksmond Westerstatie of Dendermondse statie genoemd.

De reizigers die in Sint Niklaas hun reis wilden verderzetten met de treinen van de Waaslandlijn (Chemin de fer du Pays de Waes of Chemin de fer d'Anvers à Gand) of met deze van de lijn Mechelen-Terneuzen, moesten te voet een korte verplaatsing maken van het ene naar het andere station.

De maatschappij Termonde à Saint-Nicolas gaf de exploitatie in handen van de Compagnie des Chemins de fer des bassins houillers du Hainaut, die overigens nog heel wat andere Belgische privé-lijnen uitbaatte, die in 1877, enkele dagen voor de voltooiing van deze lijn, failliet werd verklaard. Vanaf dan exploiteerde de maatschappij zelf haar lijn.Tenslotte nam de Staat vanaf 1 januari 1907 de lijn over.

In 1875 werd het baanvak Grembergen-Hamme in gebruik genomen (met als stations: Grembergen-Moerzeke en Hamme). Bij de opening in 1877 van het traject Hamme-Sint Niklaas werden naar alle waarschijnlijkheid de stations van Waasmunster (Waesmunster), Belsele (Belcele) en Sint Niklaas‑West (Saint-Nicolas Ouest) opgericht.

Het station van Sint Niklaas-West was voor deze lijn een kopstation dat via een verbindingsspoor in Sint Niklaas een aansluiting gaf met de privé-lijnen Mechelen-Terneuzen in de richting van Terneuzen en later in 1896, na de overname door de Staat, met de Anvers à Gand.

De stations van de Chemin de fer de Termonde à Saint-Nicolas werden ontworpen door de architect Jean-Pierre Cluysenaer, ook gekend van de Brusselse Sint-Hubertusgalerijen. Zij werden opgetrokken in plaatselijke bouwmaterialen, hadden een bedaking van afwisselend rode en blauwe pannen en waren voorzien van plinten in blauwe hardsteen en uitgewerkte kroonlijsten in Noorse den. Zijn credo was dat de stations een weerspiegeling moesten vormen van het karakter van de lijn. Hij bouwde ook nog een aantal stations de ville, waarvan dit van Aalst het enige dat overgebleven is.

ER WAREN TWEE DIENSTEN OP DE LIJN

Op de dienst 1 reden er dagelijks een twaalftal treinen in beide richtingen met een stopplaats tussen Hamme en Waesmunster in Sombeke. De rit duurde ongeveer 40 minuten.

Op de dienst 2 reden er een vijftal treinen in beide richtingen waarvan er een paar waren die enkel reden tussen St Nicolas en Hamme. Deze trein had meerdere stopplaatsen namelijk: Termonde - Termonde Marche - Grembergen Village - Moerzeke Village - Hamme - Hamme Marche - Elversele Duivenhoek - Saint-Nicolas Marche en Saint-Nicolas. Op markt- en ook op kermisdagen was er een extra trein in beide richtingen. Deze rit duurde 55 minuten.

De Termonde-Saint-Nicolas (de laatste concessie die in de 19e eeuw werd toegekend en laatste privé-spoorwegmaatschappij die toen werd opgericht) werd geopend op 25 januari 1875 (baanvak Grembergen-Hamme; tussen Dendermonde en Grembergen werd gebruik gemaakt van de reeds bestaande lijn Dendermonde-Lokeren, zie lijn 57) en op 14 december 1877 (baanvak Hamme-Sint Niklaas West).

In Sint-Niklaas West (eigen station van de Termonde-Saint-Nicolas) was er oorspronkelijk geen verbinding met de toen nog smalsporige lijn Antwerpen-Gent. Wel liep er een verbindingsboog van Sint Niklaas West naar lijn 54 in de richting van Hulst (over de huidige Joseph Lonckestraat), zodat materieelovergave met de spoorweg Mechelen-Terneuzen mogelijk was. De situatie veranderde toen in 1896 de lijn Antwerpen-Gent genationaliseerd en op normaalspoor werd gebracht en op 1 januari 1907 de Termonde-Saint-Nicolas door de Staat werd overgenomen.

Na de opening in december 1936 van de staatslijnen Mechelen-Dendermonde (inhuldiging op 2 januari 1937) en op 28 september 1837 de lijn Dendermonde-Gent werd de stad het knooppunt van verschillende verbindingen; Aalst-Dendermonde (9 juni 1853), Dendermonde-Lokeren (13 februari 1856 voor goederen en 21 februari 1856 voor reizigers), Dendermonde-Brussel (15 november 1881). Een verbinding met Brussel naar Gent via Dendermonde werd afgewezen en na veel discussie werd uiteindelijk op 6 juli 1856 de lijn Brussel-Gent via Aalst officieel geopend.

De eerste plannen voor een verbinding Dendermonde-Sint Niklaas dateren reeds van 19 december 1837 doch pas in 1868 gaf het parlement aan de regering toestemming om een concessie te verlenen en bij KB van 3 juni 1870 werd deze toegewezen aan Léon De Bruyn (1838-1908), olienijveraar en de latere burgemeester van Dendermonde (1872-1888) en minister van landbouw, industrie en openbare werken (1888-1899). In 1873 werd de Sociéte Anonyme de Chemin de fer de Termonde a Saint-Nicolas opgericht. Met de Staat en de Dendre et Waes-lijn werd een gemeenschappelijk akkoord gesloten voor het gemeenschappelijk gebruik van de lijn tot voorbij het station te Grembergen. Het eerste baanvak Dendermonde-Hamme was klaar op 25 januari 1875 met haltes in Dendermonde, Grembergen-Staet (de huidige spoorwegbrug), Grembergen-Moerzeke en Hamme en werd voor het vervoer opengesteld op 5 september 1875.

Na de voltooiing van de spoorwegbrug over de Durme was op 14 december 1877 de volledige lijn voltooid met stopplaatsen in Sombeke, Waasmunster, Belsele en Sint Niklaas West. De trein reed weliswaar nooit door tot in Sint Niklaas. De rit eindigde op het Westerplein en dan moesten de reizigers een eindje met pak en zak lopen tot aan het station in Sint Niklaas. De maatschappij De Bruyn, eigenaar van de concessie, liet de exploitatie over aan de Société des Bassins Houillers du Hainaut doch enkele dagen voor de voltooiing van de lijn ging deze failliet waarna de Société Anonyme de Chemin de fer de Termonde a Saint-Nicolas de exploitatie in eigen handen nam. In 1897 werd een nieuwe overeenkomst met de Staatsspoorwegen gesloten betreffende het gebruik en onderhoud van en het traject Dendermonde-Grembergen. Het KB van 24 december 1908 bekrachtigde de overname van de concessie door de Belgische Staat met terugwerkende kracht vanaf 1 januari 1907. Vanaf 1 januari 1909 werd de lijn volledig uitgebaat door de Staatsspoorwegen.

In 1880 werd er door de staatsspoorwegen nog een verbinding gerealiseerd tussen Dendermonde en Antwerpen, waarvan het eerste gedeelte Dendermonde-Puurs reeds op 22 juli 1880 in gebruik werd genomen en op 8 augustus 1881 doorgetrokken werd tot in Boom, waardoor er een rechtstreekse verbinding was met Antwerpen-Oost.

TERMONDE

Dit station van de staatslijn Dendermonde-Mechelen, dat in gebruik werd genomen op 3 januari 1837, fungeerde eveneens als station van de privé-lijn Dendermonde-Sint Niklaas. Zodoende was Dendermonde niet alleen het station van een staatslijn, maar ook dit van een privé-lijn, waarbij de exploitatielasten verdeeld werden volgens een sleutel die werd bepaald aan de hand van het treinverkeer.

In 1849 werd het station vervangen door een stenen exemplaar, ontworpen door A Payenf, afgebrand in 1914 en herbouwd in 1928.

Door de grote expansie werd in 1880 werd een tweede houten stationsgebouw voor het goederenvervoer door de maatschappij Termonde a Saint-Nicolas in gebruik genomen dat in 1914 na terugtrekking van het Belgisch leger om strategische redenen werd afgebroken alsook enkele houten huizen die er naast stonden doch het station werd snel weer herbouwd. Bij de inval van de Duitsers in 1940 werd het in brand gestoken door de stationschef en in volle oorlogstijd 1942/43 werd er een nieuw stenen station gebouwd.   

Treingids 15 oktober 1879 

Nadat zowel de Kamer van Koophandel als het gemeentebestuur de uitdrukkelijke wens hadden uitgesproken om in Dendermonde een beurs op te richten en ze hierin ook nog eens gesteund werden door de gouverneur van Oost-Vlaanderen, zag de minister geen reden meer om de oprichting van een beurs nog langer uit te stellen. Het KB van 7 december 1844 bepaalde dat er in Dendermonde une bourse de commerce werd opgericht. Het reglement in kwestie vertoonde zeer veel gelijkenis met de andere beursreglementen die op dat ogenblik in België van kracht waren en verschilde slechts in een aantal detailpunten met de bepalingen die bijvoorbeeld in Brussel, Gent of Antwerpen golden. Verder in deze studie wordt er ingegaan op de bepalingen met betrekking tot de makelaars verbonden aan de beurs, hier komen enkel een aantal algemene principes aan bod die de werking van de beurs bepaalden.

Structuur en werking van de beurs. In tegenstelling tot de andere beurssteden, werd er in Dendermonde niet overgegan tot de oprichting van een eigen beursgebouw. Het stadsbestuur stelde de beurs een lokaal in het stadhuis ter beschikking. De beurs werd ook niet dagelijks gehouden, maar de handelaars en makelaars kwamen enkel op maandag en donderdag samen. Al gauw bleek dat de beurs vooral op maandag druk werd bezocht, traditioneel en ook nu nog steeds de marktdag in Dendermonde. Vanaf 1850 werd ze dan ook nog slechts éénmaal per week op die dag gehouden van 9 uur 's ochtends tot de middag.

De Dendermondse beurs was hoofdzakelijk een goederenbeurs, voornamelijk voor granen en oliën, en in mindere mate een wissel-beurs.

GREMBERGEN

Op 20 januari 1869 besliste de gemeenteraad om een stuk grond te verkopen aan de Belgische Staat om er een houten spoorweggebouw op te richten dat al op 15 augustus 1869 in gebruik werd genomen.

Bij KB van 1 april 1879 werd besloten over te gaan tot de noodzakelijke onteigeningen voor de definitieve bouw van een nieuw spoorwegstation dat vermoedelijk samen met het station in Dendermonde in 1880 werd gerealiseerd. In 1910 werd aan de andere zijde van het spoor een houten goederenloods gebouwd.

Het station werd in 1953 afgebroken en een nieuw ontvangstgebouw kwam er in de plaats. De goederenloods werd in 1979 afgebroken om een verhoogde spoorbrug te kunnen bouwen om de overweg af te schaffen.

Het station werd op 1 januari 1981 definitief gesloten en deed later dienst als veeartsenpraktijk.

  Gemengd station Etat en Termonde à Saint-Nicolas

GREMBERGEN-MOERZEKE

In het kader van de realisatie van de spoorlijn Termonde à Saint-Nicolas werd het stationsgebouw, (een klein houten gebouw net als in Grembergen) Grembergen-Moerzeke op 5 september 1875 geopend (nr. 1253, Ordre Spéciale 46/1908 en 13/192).

Naamswijziging: Grembergen-Moerseke werd Moerzeke (Ordre Spéciale 74 - 26.06.1889) maar de stempel 'GREMBERGEN-MOERZEKE' werd verder gebruikt.

De laatste resten van het station verdwenen na de afschaffing van de lijn in 1957 en in 1959 werden de sporen opgebroken.

  Enkel gebruikt door de Termonde à Saint-Nicolas tot aan    de overname door de Staat

HAMME

Het station Hamme in 1875 werd bij de opening van het traject Hamme-Saint-Nicolas in gebruik genomen.

Enkel gebruikt door de lijn Termonde à Saint-Nicolas tot aan de overname door de Staat

28.09.1889 - Document van de CHEMIN DE FER DE TERMONDE A ST NICOLAS voor het verzenden van een pakje van 2.800 gram van uit Hamme (stempel van de privaatlijn met handgeschreven datum en een roos etiket) naar Kortrijk(zeshoekige aankomststempel 29 september 1889).

Tarief n° 2 frankering 50 centiem.          

(Verzameling Leo De Clercq)

WAESMUNSTER

Station, eenvoudig gebouw met een zadeldak met langs de zijde van het perron 3 getoogde deuren (waarvan de middelste werd dichtgemetseld) met een sluitsteen, naar alle waarschijnlijkheid geopend in 1877 bij de opening van het traject Hamme-Saint-Nicolas.

Enkel gebruikt door de lijn Termonde à Saint-Nicolas tot aan de overname door de Staat

BELCELE

Station, eenvoudig gebouw met een zadeldak met langs de zijde van het perron 3 getoogde deuren met een sluitsteen, naar alle waarschijnlijkheid geopend in 1877 bij de opening van het traject Hamme-Saint-Nicolas.

Enkel gebruikt door de lijn Termonde à Saint-Nicolas tot aan de overname door de Staat

07.10.1891 - Telegram verzonden uit Tourcoing naar Belsele.

Aankomststempel Becele in grote cirkel.

(telegrammen verzameling Leo De Clercq)

SAINT-NICOLAS OUEST

Bij de bouw van het station Saint-Nicolas Ouest werd in 1876 het Westerplein aangelegd op 1,3 km van het station van Sint Niklaas van de lijn Anvers à Gand, die maar op enkele meters daarvandaan passeerde doch er werd daaromtrent nooit een overeenkomst bereikt tussen de twee privémaatschappijen.

Het station werd geopend in 1877 en was in feite het eindstation van de lijn Termonde à Saint-Nicolas.

Wel liep er een verbindingsboog van Sint-Niklaas West naar spoorlijn 54 in de richting van Hulst (over de huidige Joseph Lonckestraat), zodat materieelovergave met de spoorweg 'Mechelen-Terneuzen' mogelijk was. De situatie veranderde toen de lijn Antwerpen-Gent in 1896 genationaliseerd en op normaalspoor gebracht werd.

(Verzameling: Marc Clarysse)

(Stadsarchief Sint Niklaas - Prentkaart 006
schenking De Groote - Mediahaven)

Bij de start werd de invulstempel, alsook de dienststempel gebruikt van 'T ST N ST NICOLAS' om later (eind de jaren 1880) te veranderen in 'ST NICOLAS OUEST'.

Buiten en binnenzijde van het gemengd station van  ANTWERPEN-GENT,   MECHELEN- TERNEUZEN   en  TERMONDE A ST NICOLAS 

11 december 1905 - Bericht van verzending met afstempeling zeshoek St Nicolas (Ouest) naar Belsele.

(Verzameling Leo De Clercq)

ALGEMENE INFO

HAMME,  gazet van Antwerpen  08-08-1885 en 26-10-1985

WAESMUNSTER, gazet van Antwerpen 21-09-2002  ( HET SENATEURKEN)

ST NICOLAS  , gazet van Antwerpen 01-03-2003 ( HET WESTERPLEIN)

BRONNEN

J. P. Schenkel - Spoorweggeschiedenis.

Jaarboek 2020 deel 37 - gedenkschriften Oudheidkundige kring van het land van Dendermonde.

Wikipedia.